Беларусь - адзіная краіна ў Еўропе і СНД, дзе ў якасці вышэйшай меры пакарання людзей забіваюць стрэлам у патыліцу. Нягледзячы на тое, што смяротнае пакаранне як інструмент застрашвання не працуе і з'яўляецца рудыментам Сярэднявечча, канвеер смерці ў нашай краіне працягвае працаваць і жыць сваім жыццём, а заслона таямніцы і бесчалавечнае стаўленне да сваякоў асуджаных нагадвае савецкія рэпрэсіі 1930-х гадоў.
Напярэдадні пачатку Еўрапейскіх гульняў у Мінску стала вядома аб прывядзенні ў выкананне чарговага смяротнага прысуду - быў расстраляны асуджаны за забойства трох чалавек Аляксандр Жыльнікаў. Пра лёс другога асуджанага па той жа справе - Вячаслава Сухаркі - пакуль нічога невядома, але звычайна асуджаных па адной справе расстрэльваюць адначасова.
З 1990 года ў Беларусі было расстраляна больш за 400 асуджаных да вышэйшай меры пакарання. За ўвесь гэты час быў памілаваны толькі адзін чалавек. Што паказальна, большасць забойстваў, за якія прысуджаюць да вышэйшай меры, здзяйсняецца ў п'яным чадзе на бытавой глебе.
З-за наяўнасці смяротнага пакарання Беларусь застаецца адзінай краінай на кантыненце, якая не з'яўляецца сябрам Рады Еўропы. Акрамя гэтага, наша краіна губляе вялікія грошы за магчымасць забіваць трох-чатырох чалавек у год імем дзяржавы. Камітэт па правах чалавека ААН прызнаў працэдуру прымянення смяротнага пакарання ў Беларусі бесчалавечнай ў адносінах да сваякоў пакараных, прыраўнаваўшы яе да катаванняў. Але ўлады ўпарта спасылаюцца на вынікі рэферэндуму 1996 года, на якім большасць беларусаў (80,4%) выказаліся за смяротнае пакаранне, і, падобна, пакуль нічога змяняць не збіраюцца, хоць з таго часу шмат што змянілася.
Праваабаронца Андрэй Палуда 10 гадоў каардынуе кампанію супраць смяротнага пакарання ў Беларусі. У мінулым - супрацоўнік міліцыі, сёння ён разам з калегамі працуе над тым, каб пытанне смяротнага пакарання абмяркоўвалася і разумелася ў грамадстве і каб падштурхнуць ўлады да ўвядзення мараторыя на такі від пакарання. Мы паразмаўлялі з ім пра тое, як гэта - быць "адвакатамі д'ябла" у вачах грамадства і чаму адмена смяротнага пакарання патрэбна кожнаму беларусу.
- Андрэй, у мінулым Вы былі супрацоўнікам міліцыі, вучыліся ў Акадэміі МУС. Ці паўплывала гэта на Вас нейкім чынам, на Ваш характар, погляды?
- У любой прафесіі ў чалавека адбываецца прафесійная дэфармацыя, гэта натуральна. Напрыклад, я добра гэта бачу па сваёй маме, якая некалькі дзясяткаў гадоў прапрацавала настаўніцай і да гэтага часу размаўляе з маім малодшым братам, якому ўжо пад 40, з пазіцыі настаўніцы.
Праца ў міліцыі па-свойму таксама паўплывала на мяне, вельмі часта я выкарыстоўваю атрыманыя веды і жыццёвы вопыт у сваёй праваабарончай дзейнасці. Гэта дазваляе ў пэўнай ступені разумець супрацоўнікаў міліцыі, таму што я быў калісьці ў гэтай сістэме, і дазваляе мне быць не зусім катэгарычным. Я ніколі не скажу, што "усе яны вось такія аднолькавыя", і гэта ў прынцыпе тычыцца не толькі супрацоўнікаў міліцыі. Людзі ўсе розныя.
- Як атрымалася, што з міліцыянта Вы сталі праваабаронцам?
- У пэўны час са мной адбылася асабістая эвалюцыя. Калісьці я быў чалавекам, які ў прынцыпе дапускаў прымяненне смяротнага пакарання і лічыў гэта нармальным. На сённяшні дзень я ўжо шмат гадоў каардыную кампанію супраць смяротнага пакарання.
Калі вучышся ў спецыялізаванай установе, дзе атрымліваеш юрыдычныя веды з абвінаваўчым падыходам, то гуляць у бок іншых каштоўнасцяў, вядома, складана. Я прыйшоў да гэтага сваім шляхам, які быў звязаны з нацыянальнымі, патрыятычнымі каштоўнасцямі, праз беларускую мову, культуру.
Наклаў адбітак і час: у 1993 годзе я з медалём скончыў школу, адразу паступіў вучыцца ў спецыялізаваную навучальную ўстанову МУС. Тады былі "ліхія 90-е", усё ўспрымалася па-іншаму. У мяне быў юнацкі максімалізм, мне здавалася, што праца ў міліцыі - гэта адзін з добрых шляхоў дапамагаць ўсталёўваць справядлівасць. Гэта быў свядомы выбар, у той ступені наколькі гэта можна сказаць пра чалавека, якому 17 гадоў.
Важнай акалічнасцю стала тое, што я паспеў зрабіць некалькі глыткоў свабоды, якая тады панавала. Я да сённяшняга дня памятаю гэта адчуванне свабоды проста ў паветры. Гэта заставалася са мной ўсё жыццё. Працуючы ў міліцыі, я меў зносіны з людзьмі, якіх у той час было прынята называць апазыцыянерамі. І сёння я ўдзячны гэтым людзям за тое, што я знайшоў іх, а яны - мяне, што ў нас былі агульныя погляды, каштоўнасці, інтарэсы. А ўсё пачыналася з сумеснага святкавання Купалля, мы слухалі на касетах гурт "Палац", хадзілі на канцэрты барда Віктара Шалкевіча. Памятаю, на наступны дзень пасля аднаго такога канцэрту ў Магілёве я павёз Віктара Шалкевіча на службовым аўтамабілі на трасу, і там у міліцэйскай форме спыняў машыны яму на подсадку да Мінска.
Але часы і падыходы мяняліся, і працаваць у міліцыі станавілася ўсё больш складана. У пэўны момант гэта стала цалкам несумяшчальным з маім светапоглядам. Мне пагражалі звальненнем, калі я не перастану мець стасункі з "БНФ" і "апазыцыянерамі", а калі я сам прыняў рашэнне сысці - то не хацелі адпускаць. Мабыць, ім было так прасцей мяне кантраляваць. Я напісаў рапарт на звальненне напярэдадні таго, як атрымаць маёра. Але гэта для мяне ўжо не мела ніякай каштоўнасці.
Я займаўся актывізмам ў моладзева-патрыятычным руху "Зубр". Мы дапамагалі людзям з абскарджаннямі, насілі перадачы ў ІЧУ для затрыманых, мяне і самога затрымлівалі. Але я ўсё больш дрэйфаваў у бок праваабарончай дзейнасці, мне было гэта блізка. Пры гэтым я разумеў, што мне не хапае ведаў.
Я падаў заяўку на курс па абароне правоў чалавека Хельсінскага фонду ў Варшаве. І вельмі ўдзячны за тое, што мяне прынялі, бо ў Беларусі толькі 15-16 чалавек за ўвесь час скончылі гэты курс. І гэта сёння даволі вядомыя людзі ў праваабарончай дзейнасці. Там са мной таксама адбывалася эвалюцыя, звязаная з правамі чалавека, і пэўная ломка, але гэта дазволіла мне расставіць кропкі над "і".
З 2007 года я пачаў супрацоўнічаць з ПЦ "Вясна", мы пачалі праводзіць школы па правах чалавека. З таго часу я займаюся адукацыяй у галіне правоў чалавека, з 2010 года - каардынатар кампаніі супраць смяротнага пакарання.
Раздача адмысловага выпуску газеты "Народная Воля", прысвечанага тэме смяротнага пакарання.
- Існуе меркаванне, што праблема смяротнага пакарання - самая складаная ў сферы правоў чалавека. Чаму?
- Праблема смяротнага пакарання вельмі комплексная. На маю думку, яна складаная тым, што ты разумееш, гэтыя людзі - злачынцы, якіх вельмі складана ці нават немагчыма змяніць настолькі, каб яны маглі інтэгравацца ў грамадства. Ёсць разуменне, што гэтыя людзі здзейснілі злачынства, яны не "белыя і пухнатыя", але ты ўсё роўна павінен выкарыстоўваць да іх падыход, заснаваны на правах чалавека.
Мы ведаем шмат выпадкаў, калі супрацоўнікі пенітэнцыярнай сістэмы мяняюць сваё стаўленне да чалавека, калі яму выносяць смяротны прысуд. Пры гэтым чалавек можа пражыць у турме яшчэ паўтара года, але на яго ўжо глядзяць як на пустое месца, бо лічаць, што лёс гэтага чалавека вырашаны, яго ўжо няма.
У сітуацыі, калі лёсы гэтых людзей вырашаны, мы ўсё роўна спрабуем паўплываць на тое, каб не парушаліся іх правы. Таксама ёсць свае складанасці ў працы са сваякамі асуджаных.
Час ад часу нас успрымаюць як "адвакатаў д'ябла", але на самой справе мы працуем для таго, каб зрабіць гэты свет лепш. У нас няма мэты абараніць забойцу. Мы абараняем чалавека. У нас ніхто не разбіраецца, чаму гэтыя людзі сталі забойцамі, што грамадства зрабіла не так. Здымаюць з сябе адказнасць і выразаюць як пухліну з цела грамадства - і ўсё. А потым у гэтым жа месцы вырасце такая самая пухліна. І ўсё зноў паўтараецца, і ніхто не спрабуе разабрацца, чаму так адбываецца, што з гэтым рабіць і як гэта можна выправіць.
Складаная таксама тэма катаванняў. Але ў тэме смяротнага пакарання ёсць частка ад катаванняў. Гэта і бесчалавечнае абыходжанне са сваякамі, нявыдача цела расстралянага і г.д.
- Чаму вы вырашылі заняцца менавіта смяротным пакараннем?
- Не мы выбіралі, час выбраў нас. У мяне заўсёды было разуменне складанасці і сур'ёзнасці гэтай тэмы. У пэўнай ступені лёсавызначальнай для мяне стала гісторыя, калі ў 2005 годзе ў Бялыніцкім раёне пад Магілёвам затрымалі некалькіх мясцовых маладых людзей за забойства шасці чалавек, у тым у ліку маленькіх дзяцей. Справа была вельмі складанай і магла скончыцца вынясеннем смяротнага прысуду, але ўсё было шыта белымі ніткамі. Да нас звярнуўся мясцовы актывіст Барыс Вырвіч з просьбай дапамагчы маці затрыманых з напісаннем скаргаў. Гэта было маёй першай справай, звязанай з тэматыкай смяротнага пакарання. Не магу сказаць, што моцна паўплываў на гэтую справу, тым не менш, тады да яе была вялікая ўвага СМІ. Потым справа развалілася ў судзе, і тыя людзі, якім інкрымінавалі гэтыя забойствы, атрымалі невялікія тэрміны, але зусім за іншае, што ўдалося накалупаць: крадзеж старога матацыкла і да т.п. У мінулым годзе гэтую справу аднавілі, гэтых людзей нанова затрымалі. Пакуль мы шчыльна гэтай справай не займаемся, але трымаем яе ў фокусе ўвагі.
У пэўнай ступені гэта быў паспяховы кейс: калі б гэтых людзей прызналі вінаватымі, іх бы расстралялі. І можна задумацца - колькі ў нас яшчэ такіх сітуацый.
- У адным з інтэрв'ю вы казалі пра тое, што каб займацца абаронай правоў чалавека, быць юрыстам неабавязкова, а часам юрыдычная адукацыя нават замінае. Чаму?
- У нас юрыдычная адукацыя вельмі спецыфічная, часта з абвінаваўчым ухілам. З-за гэтага чалавек можа пачаць думаць шаблонамі, выкарыстоўваць такі "квадратна-гнездавы" падыход.
Вядома, пажадана валодаць нейкімі юрыдычнымі нормамі, але больш важна не ведаць правы чалавека, а разумець іх. Многія праваабаронцы па адукацыі ніколі не былі юрыстамі, але могуць быць для нас прыкладамі. Марэк Навіцкі і Андрэй Сахараў - фізікі-ядзершчыкі па сваёй адукацыі, якія маглі казаць пра складаныя рэчы простымі словамі. Яны зрабілі вялікі ўнёсак у распаўсюджванне ідэй правоў чалавека. Алесь Бяляцкі - філолаг па адукацыі і разам з тым вядомы беларускі праваабаронца. Але ёсць і юрысты па адукацыі, якія сталі вядомымі праваабаронцамі. Мне здаецца, тут важна, якім чынам праваабаронца робіць сваю працу, дапамагае людзям і распаўсюджвае ідэі правоў чалавека.
- Вы шмат гадоў займаецеся праваабарончай дзейнасцю. Ці ёсць у вас прафесійная дэфармацыя як праваабаронцы?
- Ёсць такое. Час ад часу адчуваеш, што з адной крайнасці упадаеш ў іншую. З іншага боку, гэта натуральны працэс, таму што праваабаронца - гэта не прафесія, а лад жыцця. Многія рэчы, сітуацыі ты пачынаеш разглядаць з пункту гледжання правоў чалавека, пачынаеш быць нетрывальным да несправядлівасці. Таму я б назваў гэта пазітыўнай дэфармацыяй. Гэта як раз і ёсць - разуменне правоў чалавека. Ты не падганяеш сітуацыю пад пэўны юрыдычны артыкул, а ідзеш ад жыцця.
- Кампаніі "Праваабаронцы супраць смяротнага пакарання" сёлета споўнілася 10 гадоў. Галоўная мэта - адмена смяротнага пакарання ў Беларусі, і як першы крок - увядзенне мараторыя. Зразумела, што гэтае пытанне залежыць ад палітычнай волі аднаго чалавека, але праваабаронцы працягваюць працаваць у гэтым кірунку. Мяркую, што гэта даволі цяжка - 10 гадоў біцца галавой аб сценку нашай дзяржавы. Каб адчуваць нейкі вынік сваёй працы, ці можна, напрыклад, "есці слана" па частках, нейкім чынам "гуманізаваць" смяротнае пакаранне? Дамагацца, каб сваякам аддавалі целы забітых ці хаця б паведамлялі месца пахавання? Каб дзяржава прыадкрыла заслону сакрэтнасці ў гэтай тэме?
- На маю думку, надзвычай складана нейкім чынам "гуманізаваць" смяротнае пакаранне, якое па сваёй сутнасці антыгуманнае. Увядзенне мараторыя як раз вырашае ўсе гэтыя пытанні па гуманізацыі.
Пра вынікі. Адмена смяротнага пакарання - гэта вельмі важна і крута. З іншага боку, у нас ужо цяпер ёсць вынікі, якія можна "памацаць". Калі мы пачыналі кампанію, яна ўвогуле была не медыйная і нікому не цікавая. Яшчэ да пачатку кампаніі былі выпадкі, калі расстрэльвалі па 30-40 чалавек у год, і ніхто пра гэта не казаў і не пісаў. Гэта маглі напісаць у газеце "Частный детектив", якую прадавалі ў электрычках, каб папалохаць чытачоў. Але пры гэтым не асвятляліся і не разбіраліся кейсы, не актуалізавалася праблема. На сённяшні дзень тэма смяротнага пакарання дастаткова медыйная, яна выклікае дыскусіі і спрэчкі, і гэта дасягненне нашай кампаніі. Кожны смяротны прысуд адсочваецца міжнароднай супольнасьцю. Ёсць рэакцыя і ўнутры дзяржавы, сітуацыя адсочваецца СМІ - дзяржаўнымі і недзяржаўнымі.
Акрамя гэтага, мы шмат працуем на павышэнне талерантнасці і зніжэнне агрэсіі ў нашым грамадстве: арганізуем дыскусіі, прагляды фільмаў, праводзім фестывалі і тыдні супраць смяротнага пакарання. Не сакрэт, што наяўнасць смяротнага пакарання моцна раскручвае спіраль нянавісці: грамадства пачынае ўспрымаць усё праз прызму таго, што калі дзяржава мае права забіваць, чаму мы павінны мець нейкія межы. Гэта звязана не толькі са смяротным пакараннем, а наогул - межы дапушчальнага ў прынцыпе пачынаюць пашырацца.
Гурт "Дай дарогу" на фестывалі "Рок за жыццё", прымеркаваным да Сусветнага дня барацьбы супраць смяротнага пакарання. Фота: Еўрарадыё.
Калі пад артыкуламі на гэтую тэму ў каментарах разгортваюцца дыскусіі, і людзі выказваюць аргументы за і супраць смяротнага пакарання, гэта таксама важна, бо праз абмеркаванне, дыскусію наша грамадства становіцца больш сталым. Мы гаворым свае аргументы супраць смяротнага пакарання, людзі выказваюць аргументы за, пачынаюць з'яўляцца нейкія новыя аргументы. Напрыклад, вядомы IT-бізнэсмэн Віктар Пракапеня выказаўся пра тое, што наяўнасць смяротнага пакарання і праблем з правамі чалавека (паляпшэння з правамі чалавека не можа быць, пакуль у нас ёсць смяротнае пакаранне) вельмі моцна ўплывае на такі эканамічны фактар як стаўкі беларускіх еўрабондаў. Калі бяруцца еўрапейскія крэдыты, у нас больш нізкі, "смеццевы" рэйтынг. Увядзенне мараторыя на смяротнае пакаранне знізіла б кошт абслугоўвання дзярждоўгу Беларусі. Атрымліваецца, Беларусь губляе вялікія грошы з-за забойства двух-трох чалавек у год імем дзяржавы.
Гэта добры адказ на распаўсюджаны аргумент, чаму падаткаплацельшчыкі павінны ўтрымліваць злачынцаў на пажыццёвым тэрміне. І гэты адказ не намі прыдуманы, а з'явіўся сам у грамадстве, што для нас яшчэ больш каштоўна.
Даведка: Віктар Пракапеня звязаў наяўнасць у нашай краіне смяротнага пакарання з высокімі працэнтнымі стаўкамі па крэдытах. Прадпрымальнік у сваім выступе на Кастрычніцкім эканамічным форуме у 2018 годзе прывёў шэраг прыкладаў, калі пазаэканамічныя дзеянні маюць высокі кошт. У прыватнасці, Пракапеня мяркуе, што, калі адмяніць у Беларусі смяротнае пакаранне, то плацяжы дзяржавы па крэдытах знізяцца з мільярда даляраў у год да прыкладна 800 мільёнаў.
- У нас з дзяржбюджэту, які складае каля 15 млрд долараў, парадку аднаго мільярда даляраў сыходзіць на абслугоўванне дзярждоўгу. Мы плацім вар'яцкую стаўку па знешніх даўгах (5-6%). Адмена смяротнага пакарання дасць магчымасць знізіць кошт дзяржпазыкаў. Калі адмяніць смяротнае пакаранне, удасца зэканоміць [на абслугоўванні дзярждоўгу] 200 млн даляраў, а то і больш.
Значыць, 200 мільёнаў даляраў нам каштуе расстраляць 5 чалавек. Нібыта мы іх з бамбавіка бамбім, - заявіў бізнесмен. - Я не кажу, што смяротнае пакаранне - гэта добра ці кепска. Але трэба разумець, колькі гэта каштуе. У бюджэце не хапае сродкаў плаціць заробкі лекарам і настаўнікам. Палічыце, і высветліцца, што ўвесці мараторый на выкананне смяротнага пакарання - цалкам разумна.
- Колькі каштуе ўтрыманне чалавека на пажыццёвым зняволенні?
- Дакладных лічбаў я не ведаю. Але ў межах нашай кампаніі адным з мерапрыемстваў было напісанне эсэ на тэму смяротнага пакарання. Адзін хлопец з эканамічнага факультэта напісаў эсэ, у якім зрабіў разлікі, колькі грошай і на што выдаткоўваецца. Атрымлівалася, што ўтрыманне зняволеных на пажыццёвым - гэта мінімальныя грошы для пенітэнцыярнай сістэмы.
У якасці аргументу ў спрэчках аб смяротнай кары ўзгадваюць Брэйвіка, які забіў шмат людзей, які, маўляў, сядзіць у турме ў выдатных умовах ды яшчэ скардзіцца. Але ён жыве ў такіх умовах не таму, што ён забіў, а таму што ў іх усе сядзяць у такіх умовах. У іх узровень турмаў і ўзровень жыцця зусім іншы. А ў нас людзі параўноўваюць і блытаюць мяккае і цёплае.
У нас маладыя людзі, якія ўпершыню аказваюцца ў турме, трапляюць ва ўмовы, якія ніякім чынам на выпраўленне не ўплываюць. На выпраўленне магло б паўплываць, калі б іх на экскурсію ў турму адзін раз звадзілі. Калі яны туды ўжо трапляюць і прызвычайваюцца жыць па "паняццях", іх потым ужо нічым не спалохаеш.
Як прафілактычная мера смяротнае пакаранне ніяк не працуе. Смяротнае пакаранне не з'яўляецца стрымліваючым фактарам злачыннасці. Калі дзяржава хоча, каб так было, чаму яна тады робіць таямніцу са смяротнай кары? Хочаце стрымліваючы фактар - так можа давайце расстрэльваць людзей на Кастрычніцкай плошчы і паказваць па БТ?
Зараз выканання прысуду ў калідоры смерці чакае Аляксандр Асіповіч (за жорсткае заб??
